عطری آشنا که اینجا، در حرم آقا علی بن موسی‌الرضا(ع)، در گوشه‌ای از بهشت به مشام می‌رسد.

حالا در حرم مطهر رضوی، لابه لای اینهمه گنبد و رواق، لابه لای جمعیتی که در روضه منوره موج می‌زند و در میان این همه نقش و نگار و هلهله، بوی زننده‌ای به مشام نمی‌رسد. گاه خادمی معجر بدست در ایوان طلا می‌ایستد و اسپندی بر آتش‌دان می‌ریزد و یا عودی را در معجر می‌سوزاند. دود غلیظ و خوشبو از آتش‌دان به هوا بر می‌خیزد و بوهای معطر چنان در هم می‌آمیزد که نمی‌توان عطرها را از هم متمایز نمود.

موقوفاتی برای عودسوزی در حرم مطهر رضوی

از دوره صفویه و با ترویج مکتب شیعه جعفری، بقاع متبرکه و امامزادگان نیز مورد جدی توجه قرار گرفتند. هر اندازه که برای نسب زادگان ائمه(ع) آرامگاه ساخته شد، خرید خوشبوکننده برای این مکان‌ها هم افزایش یافت. افزون بر آن در طومار واقفان آستان قدس رضوی نام ۱۲ واقف با ۲۲ رقبه وقفی به چشم می‌خورد که تنظیف و تعطیر حرم مطهر امام رضا(ع) را از ضروری‌ترین نیازهای مجموعه حرم مطهر عنوان کرده‌اند.

قدیمی‌ترین سند موجود پیرامون سنت خوشبو کردن حرم رضوی، متعلق به سال ۱۰۱۷ هجری قمری است. طی این سند مکتوب « اصغر نصیری» وظیفه داشت در حرم عود بسوزاند و به میزان مواجب او برای عودسوزی، در این سند اشاره شده است.

در سند دیگری که از دوره قاجار باقی مانده است، حساب و هزینه خرید گیاهان معطری مانند عود هندی، کندر، چوب اُرسی، سعد کوفی، صندل سفید، علف هندی و... ذکر شده و توضیح داده شده که از آن ‌ها برای خوشبو کردن حرم مطهر استفاده می‌ شود.

سند شماره ۲۳۲۴۰ موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نیز به تحویل عود و عنبر برای مصارف سوخت فتیله عنبرسوز در موقوفه شاه طهماسب صفوی مربوط به دوره صفویه اشاره دارد. سندی که در سال 1288 هجری شمسی و سال 1327 هجری قمری و به خط رایج آن دوران، خط سیاق نوشته شده است: «به ایصال (توسط) اولیای آستان قدس، دام اجلالهم، جهت صرف سوخت فتیله عنبر هذه السنه مطابق سنوات ماضی در موقوفه مرحوم شاه طهماسب علیه رحمه در وجه اقل خدمتگزاران بیت شریف، غایب‌نویس و فراش فتیله عنبر حرم محترم امام همام علیه‌السلام ارواحنا فداه. نقد ۴۳ تومان و ۸ هزار و ۵۰۰ دینار شامل: عنبر مومی ۱۲ عدد، فی هر عدد یک ۱ تومان جمع ۱۲ تومان. صندل ۸ عدد، هر عدد یک تومان جمع ۸ تومان. عود هندی چهار عدد هر کدام یک تومان و ۲ هزار دینار جمع ۴ تومان و ۸ هزار دینار. «علف هندی» یک من و ۸ سیر، فی هر من ۲ تومان جمع ۲ تومان و ۴ هزار دینار. «سعد کوفی»، یک من و ۵ سیر، فی هر من ۳ تومان، جمع سه تومان و ۹ هزار و ۷۵۰ دینار. سنبل الطیب یک من و ۵ مثقال، فی هر من ۳ تومان و ۲ هزار دینار، جمع ۳ تومان و ۶ هزار دینار. کندر ۴ من و ۲۰ سیر فی هر من یک تومان و ۳ هزار دینار، جمع ۴ تومان و ۷ هزار و ۲۵۰ دینار و متن سند همچنان ادامه دارد... تا آنجا که جمع کل موارد فوق‌الذکر ۴۳ تومان و ۸ هزار و ۵۰۰ دینار نوشته شده است».

در این سند چهار نفر از مسئولان آستان قدس رضوی، سند را مهر و امضا کرده و دستور پرداخت داده‌اند به نام‌های: نفر اول میرزا محمد شفیع بن میرزا محمدعلی معروف به «صدرالممالک» متولی‌باشی آستان قدس رضوی در سال ۱۳۲۷ هجری قمری. نفر دوم: مهر جلال التولیه حسینی، سید عباس بن حسین معروف به جلال‌التولیه وزیر اعظم آستان قدس. نفر سوم: مهر صدیق دفتر آستانه و نفر چهارم: مهر محمدشریف حسینی، ملا محمدشریف بن عبدالعلی، امین قبور آستانه.

خادمیاران و معطر سازی صحن‌های حرم مطهر

از آنجایی که در سال‌های بعد و با ساخته شدن فضاهای سرپوشیده روضه منوره و رواق‌ها در حرم مطهر، سوزاندن عود و عنبر و صندل آلودگی محیطی همچون دود و سیاهی در پی داشت بنابراین برای پرهیز از دود حاصل از سوخت عود و عنبر، سوزاندن آن‌ها در رواق‌ها ممنوع و تنها به فضای صحن ‌ها محدود شد.

غلامرضا نخعی، مدیر امور انتظامات و تشریفات آستان قدس رضوی درباره پیشینه خدمات عودسوزی در حرم امام رئوف می‌گوید: طی سال‌های متمادی و به منظور معطرسازی فضاهای اماکن متبرکه حرم مطهر رضوی، خدمت عودسوزی با آتشدان توسط نیروهای اداره امور روشنایی حرم مطهر انجام می‌گرفت. اما از سال ۱۳۸۴ این بخش از مدیریت امور رفاه زائرین منفک و به اداره امور انتظامات صحن‌های مقدس واگذار شد. کاری که به بخش سابق ارشاد برادران یا همان بخش فعلی انتظامات افتخاری برادران محول و توسط خادمیاران انجام می‌شد. آبان ماه سال بعد آن خدمت عودسوزی از بخش ارشاد برادران به بخش بهداشت اماکن متبرکه محول و مقرر شد نیروهای مورد نیاز این خدمت توسط بخش صندلی‌های چرخدار حرم مطهر رضوی تأمین شود.

او یادآور می‌شود: روزانه 6 نفر از خادمیاران بخش صندلی چرخدار، سه نفر در شیفت صبح و سه نفر در شیفت عصر با عودسوزی که با کمک بخش بهداشت آماده می‌شد، در دو نوبت اقدام به معطر کردن صحن‌های مقدس حرم منور رضوی می‌کردند. البته در مناسبت‌ها و روزهای خاص با صلاحدید مدیران اماکن متبرکه معطرسازی فضاها در نوبت‌های دیگر هم صورت می‌گرفت.

2 تن زغال و 500 کیلو اسپند برای معطر سازی صحن‌های حرم مطهر

غلامرضا نخعی می‌افزاید: در آبان سال ۱۳۹۴ تمامی مراحل خدمت عودسوزی شامل آماده‌سازی و برنامه‌ریزی برای اعزام خادمیاران به بخش صندلی چرخدار حرم مطهر محول شد و سرانجام بنا به درخواست مدیریت امور انتظامات و تشریفات آستان قدس رضوی از تاریخ ۲۵ خرداد سال۱۳۹۵ خدمت عودسوزی به اداره امور انتظامات صحن‌های مقدس بارگاه منور امام رضا(ع) واگذار شد که تاکنون نیز ارائه این خدمت توسط خادمیاران این اداره به طور منظم انجام می‌شود.

مدیر امور انتظامات و تشریفات آستان قدس رضوی ادامه می‌دهد: خادمیاران این اداره در مناسبت‌های خاص و ویژه ملی و مذهبی مانند اعیاد مذهبی، شب‌های قدر، روز عرفه، عید نوروز، دهه کرامت، مناسبت‌های دهه آخر ماه صفر و... در کشیک‌های هشت‌گانه خدمت، نسبت به ارائه خدمت عودسوزی برای معطرسازی صحن‌های مقدس فعالیت می‌کنند.

نخعی یادآور می‌شود: خدمت عودسوزی در اماکن متبرکه از ساعت ۶ صبح تا ساعت ۲۱ شب به صورت مداوم و یکسره و توسط ۱۰ نفر از خادمیاران رضوی اداره امور انتظامات صحن‌های مقدس و در محل ایوان‌های عباسی، ساعت و نقاره‌خانه واقع در صحن انقلاب اسلامی و ایوان باب‌السلام واقع در صحن آزادی انجام می‌شود. این کار با عودسوزها و آتش دان‌های مخصوصی از جنس استیل انجام می‌شود و سالیانه حدود 2 تن زغال، 500 کیلوگرم اسپند و حدود ۸ کیلوگرم کندر برای خدمت عودسوزی و برای خوشبو کردن فضای صحن‌های حرم منور رضوی مورد استفاده قرار می‌گیرد.